Chi Đỗ Quyên

[zodiac]

Phong phú đổ quyên Việt Nam với các giống ngọai Đông Nam Á

GS Tôn thất Trình

Phong phú đỗ quyên Việt Nam với các giống ngọai Đông Nam Á, nhất là giả đỗ quyên, lai tuyển chọn thành một bộ môn hoa cảnh đặc thù nước nhà, thưởng thức tao nhã, thư giãn.

Hoa đỗ quyên, tông chi khoa học là Rhododendron đã được GS Phạm Hòang Hộ lựa chọn làm tên Việt Nam cho họ thực vật Ericaceae, một trong số 9 tông chi thực vật họ này. Và đã liệt kê và mô tả phân loại thực vật được 29 lòai ở Việt Nam. Một số lòai mang tên địa danh Việt Nam như Rhododendron kontumensis, R. nhatrangensev.v...Một nhóm đổ quyên đặc biệt có tên Việt mới đây là giả đỗ quyên, tên Âu Mỹ là azalea cũng được xếp vào tông chi Rhododendron, nhưng thích nghi khí hậu của giả đỗ quyên hòan tòan khác hẳn đỗ quyên chánh hiệu. Chẳng hạn giả đỗ quyên vạn niên thanh (evergreen azalea) lại thường được trồng hàng trăm ngàn cây (trong đó có vài thứ giống trồng chậu trưng bày trong nhà chúng tôi ở thị trấn Irvine, miền Nam bang Ca Li, mỗi Tết đều nở đầy hoa đỏ).

Trong khi đỗ quyên chánh hiệu lại rất hiếm, tương đối khó trồng hơn. Chúng tôi chỉ thấy có một khu vườn nhỏ bé ở ngôi chùa Vạn Phật là chùa Phật lớn nhất ở Ca Li, có lẽ là cả nước Mỹ, trồng đỗ quyên lùm bụi chánh hiệu có lẽ đem từ Đài Loan sang, vì chùa Vạn Phật là do dân Đài Loan xây cất nên? Thập niên 1960, mỗi lần tham quan nghiên cứu phát triển canh nông và công nghệ Đài Loan, chúng tôi đều được mời đi xem khu Đào Viên (TaoYuan), phía Bắc Đài Bắc thưởng thức hương hoa vườn đỗ quyên lùm bụi. Chỉ ở miền Bắc Ca Li tôi mới thấy trồng nhiều đỗ quyên. Thật sự thì đây là một nhóm thực vật rất lớn, đếm được gần 800 lòai (species) và ở Bảng ghi danh quốc tế (international Register) liệt kê trên 10.000 thứ giống (varieties), và có lẽ 2.000 thứ giống đã được trồng trọt. Các nhà thực vật học đã phân chia các lòai đỗ quyên thành hạng (series) và hạng phụ (subseries), trong đó có các cây giả đỗ quyên (azaleas). Đỗ quyên, gồm luôn cả giả đỗ quyên thường là cây lùm bụi (shrub) vạn niên thanh hay là cây rụng lá (deciduous), ít khi là cây tiểu hay đại mộc.

Yêu cầu nước và đất đai

Các yêu cầu này của đỗ quyên hay giả đỗ quyên đều giống nhau. Chúng đòi hỏi đất acid. Chúng cần nhiều không khí ở vùng rễ hơn nhiều lọai hoa cảnh khác, nhưng lại luôn luôn cần đủ ẩm độ. Nói một cách khác, chúng cần đất ráo (thóat) nước mau lẹ, nhưng đồng thời cũng cần đất giữ được nhiều ẩm độ. Nghĩa là đất có nhiều chất hữu cơ. Nơi nào đất ít hữu cơ thì phải trộn, rải thêm rêu than bùn (peat moss), vỏ cây nghiền, mặt cưa hay lá cây mục. Nếu đất vườn bạn chứa quá nhiều sét hay kiềm thì lên vồn, lên líp cao 30 - 60cm trên mặt đất, sẽ tốt cho cây sinh trưởng. Hãy trộn thêm chất hữu cơ 30 cm dưới mặt vồng, líp và trộn thêm ở đất vồn, líp với 50 % chất hữu cơ (ít nhất phân nữa là rong than bùn), 30% đất, 20 % cát. Trộn như vậy, đất sẽ ráo và giữ ẩm độ và làm cho các muối kiềm trôi, trực di đi hết.

Trồng đỗ quyên hay giả đỗ quyên phải làm cho chóp vùng rễ hơi trồi lên mặt đất đôi chút. Không bao giờ nên để đất chôn vùi thân gốc. Các cây này thuộc lọai rễ mọc ở mặt đất và như vậy bổi thêm chất mục sẽ rất hữu ích. Đừng bao giờ cày xới đất quanh cây. Mức chịu đựng ánh nắng tùy thuộc lòai và thứ giống. Đa số chịu đựng được ánh nắng chan hòa ở vùng cao mùa hè mát. Cây cao thì phải lượt bớt ánh sáng đi. Nhiều bóng râm quá, cây sẽ cao lêu nghêu và ít đâm bông. Phải bón phân vào mùa hoa nở và ngay sau đó. Đỗ quyên hay giả đổ quyên ít khi bị sâu, bệnh phá hại. Nhưng nếu đất ít thóat thủy thì cây hay bị thối rễ (root rot) làm cây vàng lá, héo và chết rụi. Nhiều ánh nắng quá có thể làm cây cháy lá hay trắng bạch (bleaching) đi.

Đông giá đỉnh cao có khi làm méo mó lá. Bấm ngọn tăng trưởng sau khi đã trổ hoa xong thường xuyên giả đỗ quyên vạn niên thanh. Nếu bạn mốn có bụi dày dặc và nhiều hoa. Còn đỗ quyên hoa to nên xén cành vào đầu xuân, vào lúc hoa nở nếu cần. Tuy như vậy sẽ hy sinh nhiều mầm hoa, như lúc này là thời gian tốt nhất để xén nhiều. Năng lực của cây sẽ chuyển qua các mầm tăng trưởng đang ngũ rồi đây sẽ đâm ra mạnh vào mùa tăng trưởng. Bấm ngọn cây con để cây ra nhiều cành.

Xén cây lớn hay cây mảnh khảnh hầu tạo lại dáng bằng cách cắt đến cành ngang, vòng xoắn lá hay hay cụm mầm ngũ. Xén hết hoa, hay bó hoa đã nở xong. Cẩn thận đừng làm hư hại các mầm tăng trưởng mới dưới bó. Đa số người thích trồng đỗ quyên ở Hoa Kỳ cứ tưởng đổ quyên là những bụi lớn lá như da thuộc , nở chùm hoa tròn màu trắng, hồng đỏ hay tím. Sự thật thì cây đỗ quyên có thể lùn, chỉ cao trên 8-15 cm (hay được dùng làm kiểng bonsai) hay đại mộc 10-12m có khi cao đến 20 - 30m như nhiều cây đỗ quyên nguồn gốc Đông Nam Á ( kể cả Việt Nam ) và cả loạt lòai hay lòai lai đủ mọi kích thước đủ màu sắc từ nhung tím, vàng, gần như xanh dương hay pha trộn các màu vàng mơ, vàng cam, đỏ cá hồi v.v...

Còn hội Đỗ quyên Hoa Kỳ thì chia giả đỗ quyên vạn niên thanh ở miền Tây Hoa Kỳ ra 12 nhóm và một lòai, chiếu theo các cây mọc theo lùm bụi, tiểu mộc hay đại mộc, cách đâm bông và tăng trưởng mức chịu lạnh nhiều ít và cây thích nắng chan hòa hay thích bóng râm. Nhưng hoa đẹp thì ít cây lùm bụi sánh nổi với các giả đỗ quyên lọai rụng lá, màu sắc rực rở vàng cam hay đỏ lửa hay hai màu tương phản trên hoa. Vào mùa thu màu sắc lá giả đỗ quyên rụng lá từ đỏ cam chói lọi đến nâu, càng làm tăng giá trị chúng trên phương diện hoa cảnh.

[zodiac]

Các loài Đỗ Quyên tìm thấy ở Việt Nam

Sau đây là mô tả hoa và hình hoa vài lòai đỗ quyên Việt Nam của tiến sĩ Trần Đăng Hồng, nguyên là một kỷ sư Nông Lâm đại học Thủ Đức, nguyên là giảng nghiệm viên Đại học Cần Thơ, nay giảng dạy tại đại học Reading , Anh Quốc.

1- Đỗ quyên Madden, R. maddenii Hook.F. subspecies crassum ( fr ) Cull.

Được tìm ra ở Hòang Liên Sơn. Là một lùm bụi lớn, nhưng lêu khêu, hoa kèn dài đến trên 10cm. Hoa màu vàng, nhưng có thể là trắng, vàng kem hay vàng chanh, vàng xanh lục. Lột vỏ, bên trong có màu nâu đỏ, lá có nhiều gân nổi bật. Đây là một loài hoa đỗ quyên rực rở của tông chi đỗ quyên. Trồng chậu có thể sống nhiều năm. Cần đất thật ráo nước. Nguồn gốc thật ra là ở miền Đông Hy-mã-lạp-sơn, cao độ 2000 - 3000m. Mọc kiểu tầm gửi hay trên ghềnh đá. Hoa nở tháng tư, tháng năm.

Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

2- Đỗ quyên maiddennii, lòai phụ crassum.

Mới thật có nguồn gốc Bắc Việt, Vân Nam, Đông Tây Tạng, vùng cao Bắc Miến điện, vùng Manipur va Nagaland Ấn độ. Sinh thái đa dạng. Ở rừng rậm thường có khuynh hướng mọc ngang, nhưng cũng mọc ở bìa rừng hay sườn núi, dọc sông, suối, ghềnh rừng thông hay rừng tre, trên cao độ 1500 -3700m . Hoa trắng, cuối hoa hình ống, cổ hoa thóang hồng, cam, tím hay vàng xạnh, hoa thơm. Bụi cao 1.2m. Chịu lạnh giỏi đến 12 độ C âm.

Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

3- Đỗ quyên Fleury, R. Fleuryi

Mọc ở núi cao 2000- 2500m vùng Khánh hòa và vùng Langbian. Đây là một lùm bụi rộng và mọc sáng sủa, lá đầy lông. Hoa mới nở màu vàng kem, sọc hồng lợt, sau đó đổi ra màu trắng ngần và cổ hoa màu vàng kim xanh lục. Cây cần đất thật ráo nước. Keith Rusford thu thập lòai cây này mới gần đây ở Việt Nạm Tuy nhiên càng ngày càng hiếm, do đó cần bảo tồn.

4 - Đỗ quyên Ly, R. Lyi

Mọc ở cao độ 1300- 2800m ở Ngoc Pan, Phú Yên, Khánh Hòa. Phiến lá không vãy. Vòi noãn dài hơn cánh hoa. Cũng tìm thấy ở Qúi Châu Vân Nam, Đông Bắc Ấn độ, Myanmar.


Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

5- Đỗ quyên Veitch, R. Veitchianum

Mọc ở Nghệ Tĩnh, nhưng cũng tìm thấy ở Miến Điện , Thái Lan, Lào. Hoa trắng bề ngang hơn 10cm, khá thơm, hình chuông, đôi khi lấm tấm vàng. Có thể chịu lạnh khỏang 7 độ C âm, nhưng chịu nóng nực tốt hơn. Trồng hom (cành cắt) dễ dàng, hom mau sinh rễ.

6- Đỗ quyên lõm, R. Emarginatum

Mọc lùm bụi cao 1-1,5m. Thường là cây tầm gửi, mọc trên cây, trên đá. Tìm thấy ở Hòang Liên Sơn, Quảng Tây, Quí Châu, Đông Nam Vân Nam .


Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

7 - Đỗ quyên rạng rở, R. Triumphans

Mọc ở Hòn Bà ( Khánh Hòa ), nhưng cũng có nguồn gốc ở nhiều nước Đông Nam Á khác. Là một lùm bụi vạn niên thanh, cao 1-1,5 m; Hoa đỏ to.

8- Đỗ quyên mũi, R. mucronatum.

Đây là một loài đỗ quyên đã được trồng trọt ở nước ta, ở Hà Nội, Đà Lạt, chứ không phải hoang dại như các lòai kể trên. Bụi lùm hay tiểu mộc cao1-2m. Chùm có 2- 3 hoa, đường kính đài hoa 5-8cm. Cuống có tuyến lông. Nhật trồng hai nhóm, Oorukyu là giống có lá đài to và nhóm Shiroryuku. Ca Li thường trồng các thứ giống hoa trắng, thóang hay lấm tấm hồng, có tên là Indica rosea và ladifolia rosea.

Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

9 - Đỗ quyên sims, R. Simsii Planch, R. annamense

Tìm thấy ở núi cao Quảng Trị, Bạch Mã , Kontum. Cũng như ở Đông Bắc Miến Điện, Trung Quốc, Thái Lan, Đài Loan, Nam Nhật bổn. Tiểu mộc cao đến 2.5m. Chùm có 2- 6 hoa. Hoa hình ống, loa lớn, hồng hay đỏ.

10- Đỗ quyên cây, R. arboreum

Nhóm phụ subspecies delavayei ,tìm thấy ở núi cao Nghệ Tĩnh 2000 - 2500m là một đại mộc có khi cao đến 8m. Chùm hình cầu, có nhiều hoa 10-30 hoa màu đỏ. Nhóm phụ cinnamomum, tìm thấy ở núi cao 2000 - 3000 m vùng Hòang Liên Sơn .Lá lông dày dặc phía dưới. Hoa đỏ hay hồng.


Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

11 - Đỗ quyên xinh, R. decorum

Ở vùng núi cao Lào, Việt. Đây là một tiểu mộc hay đại mộc cao đến 14m. Vỏ cây nứt nẽ và lá xanh đâm. Chùm hoa rộng rải, chứa 5-10 hoa. Hoa hình ống trắng, bên trong vàng, lấm tấm hồng, tím.

12 - Đỗ quyên Langbian, R. Irroratum, lòai phụ kontummense

Đây là một tiểu mộc cao 2-5m. Hoa ống dài, đài hoa màu hường, lấm tấm đỏ, tím. Tìm thấy ở đỉnh Lang bian và các núi cao Kontum.



Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.

[zodiac]

13 - Đỗ quyên cao, R. Excelsa

Mọc ở rừng núi cao 1800m vùng Phú Yên, Khánh Hòa. Đại mộc cao 8m. Hoa trắng.

14- Đỗ quyên vòi dài , R. Tantastylum

Mọc ở vùng núi cao 1400 - 2500 m vùng Hòang liên Sơn. Đại mộc cao 6m. Lá không lông. Chùm có 4-8 hoa đỏ rượu hay trắng hồng.

[zodiac]

15 - Đỗ quyên chén, R. Sinofalconeri

Mọc ở núi cao 2200m, vùng Hòang Liên Sơn. Đại mộc cao 7m. Lá to, mặt duới có lông dày. Chùm có 7-10 hoa, màu vàng lợt.

16- Đỗ quyên vial, R. vialii

Mọc ở núi cao miền Bắc Việt và Vân Nam ở cao dộ 1300- 1800m. Bụi cao chừng 2m. Nhiều phát hoa 2-3 hoa ở chót nhánh. Hoa đỏ nhung.


Hình ảnh các bạn đang xem được thu thập từ các trang web hoa cảnh, chỉ mang tính chất minh hoạt cho giống hoa Đỗ Quyên không chỉ có ở Việt Nam.